Een waardegericht leven leiden

Waarden zijn de dingen die jij echt belangrijk vindt in het leven, en daarmee geven deze ons richting. Het is dus belangrijk om stil te staan bij jouw eigen waarden, zodat je hier op kunt sturen in je leven.

Het woord waarden wordt vaak in een adem genoemd met het woord normen. Toch hebben beide woorden een geheel verschillende betekenis. Normen zijn richtlijnen in een samenleving, en worden je opgelegd. Het kunnen, geboden en verboden zijn. Een waarde gaat over datgene wat wenselijk is.

Waardegericht leven

In de theorie van ACT wordt dit een waardengericht leven genoemd. Wat maakt jouw leven tot een goed leven? Wanneer leid je eigenlijk een waardengericht leven?

Laten we het begrip waarden proberen uit te leggen aan de hand van een metafoor uit het boek van Steven Hayes Uit je hoofd, in het leven.

De bus metafoor

Stel dat je een bus bestuurt die `je leven’ heet. In dit geval zijn je passagiers je herinneringen, lichamelijke gewaarwordingen, aangeleerde emoties, geprogrammeerde gedachten, in het verleden ontstane behoeften, enzovoort.

“Je pikt passagiers op die je sympathiek vindt, te vergelijken met lieve oude dametjes die naar je hoopt voorin komen zitten, vlakbij jou. Je pikt ook passagiers op die je niet sympathiek vindt: te vergelijken met ruige, angstaanjagende ongure types, die wat jou betreft zo gauw mogelijk moeten overstappen”

De passagiers bepalen de aard van je worsteling met je psychische pijn. Waarschijnlijk ben je er voornamelijk mee bezig geweest bepaalde passagiers je bus uit te werken, een ander uiterlijk te geven of minder zichtbaar te maken.

Als je gebukt ging onder intense angstgevoelens, gecompliceerde behoeften of pijnlijke gevoelens van verdriet, heb je vermoedelijk geprobeerd de bus tot stilstand te brengen om de ongewenste passagiers te dwingen uit te stappen.

Wat doe je als allereerste?

Maar wat was het allereerste dat je moest doen om dat te bereiken? De bus tot stilstand brengen: je moest je leven opschorten terwijl de worsteling gaande was. En de kans is klein dat door jouw worsteling de onwelkome passagiers uitstapten.

Deze passagiers houden er zo hun eigen meningen op na; bovendien gaat de tijd maar een kant op, niet twee kanten. Een pijnlijke herinnering rijdt, eenmaal op de bus, voor altijd mee.

Wezens met een verleden

Als we ons realiseren dat we onze passagiers niet kwijt zullen raken, zoeken we het meestal als laatste mogelijkheid in hun uiterlijk en zichtbaarheid.

“Als we een negatieve gedachte hebben, proberen we die wat te fatsoeneren, door wat te plukken aan een woordje hier of een nuance daar. Maar we zijn nog steeds wezens met een verleden”

Als wij de confrontatie aangaan met de passagiers in de bus of hen proberen te veranderen maken we het alleen maar erger. We hebben de meest angstaanjagende types zover te krijgen dat ze wat passief achter in blijven hangen, in de hoop dat we ze dan in elk geval niet al te vaak hoeven te zien. Misschien kunnen we zelfs doen alsof ze helemaal verdwenen zijn.

Wie zit er nog in jouw bus?

We verzinnen manieren om niet te hoeven weten dat de enge passagiers in de bus zitten. We vermijden. We gebruiken drugs of medicijnen. We ontkennen. Je kunt van alles proberen om je angst, depressie of geringe zelfdunk voor jezelf te verbergen door deze gedachten en gevoelens te vragen achter in de bus te blijven hangen. Maar de prijs van die strategie is hoog: je wint je vrijheid op.

Om deze ongewenste passagiers zo ver te krijgen dat ze uit het zicht blijven, stel je de volgende treurige transactie voor: als ze achter blijven hangen en zich gedeisd houden, breng jij ze waar ze heen willen.

Zo kun je bijvoorbeeld, om je sociale angst achter in de bus te krijgen, mensen vermijden in situaties waarin je je beoordeeld voelt en die je angstig vindt; sociale gelegenheden vermijd je of je gedraagt je er afwerend en halfhartig.

Allemaal om te voorkomen dat die enge passagier sociale angst, zijn lelijke kop opsteekt. Ook al werkt deze strategie tot op zekere hoogte, de prijs is enorm.

“Wanneer jij de koers volgt die je passagiers je opgeven, ben je gezag over de bus die `je leven’ heet kwijt. Het zijn niet de passagiers die bepalen waar de bus heengaat, maar de eigenaar of bestuurder: die maakt uit wat de bestemming is en rijdt daar vervolgens heen”

Dus nu wordt het tijd te kijken waar je wilt dat de bus die `je leven’ heet, heengaat. Wat komt er voor op de bus te staan? Wat zijn jouw waarden?

Laten we de metafoor nu eens omzetten in een praktijkvoorbeeld:

Voorbeeld 1 blozen

Stel je bent je als persoon je hele leven al bewust dat je altijd erg bloost als je met mensen in contact treedt. Je bent bang voor het oordeel dat deze mensen hierover hebben. ˮMensen vinden me raarˮ of ˮZe lachen me uit.ˮ

Keer op keer probeer je jouw rode wangen te verbergen of te voorkomen, maar het lukt maar niet. Het wordt een obsessie voor je. Dit kan leiden tot vermijding in het contact naar mensen toe. Dit is iets waar jij veel waarde aan hecht. Je mist het contact met mensen in het dagelijks leven.

Om nu te voorkomen dat je niet meer het contact met mensen aangaat zijn er meerdere manieren waarop je dit probleem kunt aanpakken.

Met behulp van cognitieve gedragstherapie is het mogelijk de gedachten die je hebt over jezelf te veranderen. Hierdoor ga je je beter over jezelf voelen. Dit doe je door jezelf af te vragen of je, wat je waarneemt wel juist interpreteert. Klopt het bijvoorbeeld wel dat mensen me raar vinden als ik een rood hoofd heb?

accepterende houding

ACT zorgt ervoor dat je een meer accepterende houding aanneemt in wie je bent. Accepteer de gedachte. Ga de gedachte niet meteen proberen te veranderen als je hebt ontdekt dat hij waar is.

“Dus in plaats van dat je er alles aan gaat doen om het blozen te voorkomen, neem je een accepterende houding aan in deze karaktereigenschap van jezelf. Je zegt bijvoorbeeld tegen jezelf. ˮIk loop in sommige situaties nou eenmaal rood aanˮ en accepteert dat dit een eigenschap is die nooit helemaal weg zal gaan en een onderdeel is van wie jij bent”

Je creëert daarmee ook meer afstand tot je gedachten. Je gaat minder op de inhoud in en neemt het probleem daarmee ook minder serieus.

Om blozen te voorkomen

Dit klinkt makkelijker dan het in eerste instantie is. Want het betekent dat je alle ongemakken die dat rode hoofd voor jou met zich meebrengt zult moeten voelen en met je mee moet dragen. Dat vereist training.

Bepaalde aandacht gerichte technieken kunnen je hierbij helpen, zoals mindfulness. Je traint hiermee in het hier-en-nu te zijn en bij de ervaring van het moment. Het zorgt er uiteindelijk voor dat je niet meer ongemakkelijke situaties gaat vermijden en daarom de dingen blijft doen in je leven die belangrijk voor je zijn.

In de theorie van ACT wordt dit een waardengericht leven genoemd. Je zult zien dat je zelfvertrouwen langzaam begint te groeien als je steeds meer van deze moeilijke situaties gaat opzoeken. Na een tijdje kan het er zelfs toe leiden dat het probleem van blozen helemaal geen rol meer voor je gaat spelen.

levensrichtingen

Waarden zijn gekozen levensrichtingen. Een simpele definitie, die echter wel vereist dat je weet wat een ‘richting’ is en wat een ‘keus’ is.

Richting

Waarden zijn veel meer zijn dan louter woorden. Stel je voor dat de bus uit de metafoor door een grote vlakke vallei rijdt met tal van grindwegen. In de verte zie je overal bergen, heuvels, bomen en beken.

Jouw bus beschikt over een kompas. Je moet een richting kiezen en zegt: ‘Ik denk dat ik de oostkant opga. Je kijkt op je kompas en draait je bus in oostelijke richting voor je; niet pal naar het oosten, maar wel ongeveer die kant op. Je gaat op weg, bereikt het eind van de weg en ziet een paar andere wegen voor je. Je bestudeert de mogelijkheden en rijdt verder, min of meer in oostelijke richting.

“Wanneer ga je nu eigenlijk naar het oosten? Hoe weet je of je aangekomen bent? Wanneer is de richting die ‘oosten’ heet afgelopen’ Wanneer kun je niet meer verder in oostelijke richting. Als je niet probeert een bepaalde plaats te bereiken, maar gewoon een richting volgt, is het antwoord: nooit”

Richtingen zijn geen dingen die je `bereikt’, zoals je een stad `bereikt’. Zo zijn ook waarden intentionele eigenschappen die een reeks van momenten samenvoegen tot een zinvol pad. Ze zijn datgene waar momenten om draaien, maar horen nooit bij objecten, omdat ze eigenschappen zijn van actie, niet van bepaalde dingen.

Ze zijn iets wat je doet of een hoedanigheid van iets wat je doet, niet iets wat je hebt. En als ze iets zijn wat je doet komt er nooit een eind aan. Dan ben je nooit klaar.

Voorbeeld 2 een liefhebbend mens

Stel, een van je waarden is dat je een liefhebbend mens wilt zijn. Dat betekent niet dat je dat bereikt als je een paar maanden van iemand houdt; het is wat anders dan een huis dat je bouwt of een studie die je afmaakt. Er valt meer lief te hebben-altijd.

Liefde is een richting, geen object. We komen terug op deze metafoor als we dieper op de waarden ingaan maar om onze definitie of te ronden, moeten we ook keus definiëren.

Keus

Een keus is niet hetzelfde als een beredeneerd oordeel. Als je een oordeel velt, gebruik je je verstand en de evaluatieve vermogens ervan om verschillende mogelijkheden of te wegen. Afhankelijk van wat je wilt, kies je er daar een van.

“Zo kun je bijvoorbeeld besluiten vis te eten in plaats van een vette hamburger (ook al heb je meer zin in een hamburger en kost hij minder), omdat bewezen is dat vette vis goed is voor je hart en je zo lang mogelijk wilt leven”

Dat is een oordeel. Je weegt verschillende diverse factoren af. De smaak, de kosten en de langere levensverwachting. Je beoordeelt de voors- en tegens volgens die criteria. Vis smaakt misschien wat minder, maar is wel gezond. Vis kost wat meer, maar je kunt het betalen. Als vis erg veel meer kostte zou je misschien voor de hamburger kiezen, ongezond of niet); je wilt gezond zijn, en je denkt dat vis gezonder is. Je kiest voor vis.

Logisch oordeel gebruiken

Negentig procent van de tijd gaat dit prima. Het vermogen ons logisch oordeel te gebruiken om tussen mogelijkheden te kiezen, is een prachtig instrument. Maar op sommige gebieden werkt het minder goed, en op weer andere zelfs helemaal niet.

“Een van de gebieden waarop het helemaal niet werkt, is dat van de waarden. En wel om de volgende reden: een oordeel houdt per definitie in dat je criteria aanlegt voor andere dingen die je kunt doen”

In het zojuist beschreven oordeel, bijvoorbeeld, was een van de criteria die van je hart. Zoals je een meetlat langs een materieel object legt, Zo kunnen we ook proberen langs vis en hamburgers een `gezond-hart-meetlat’ te leggen. Dat geldt voor elke evaluatieve situatie.

Maatstaf

Als je eenmaal een maatstaf hebt gekozen, is het kiezen van de beste mogelijkheid een puur verstandelijke afweging. Maar hoe zit het met de maatstaf zelf? Hoe is de keuze daarvan tot stand gekomen? Als het kiezen daarvan al een oordeel inhoudt (en dat is soms het geval), betekent dat ook dat er nog een maatstaf is. Dat gebeurt wanneer het ene doel een middel is tot een ander doel.

Wat waarden zijn en niet zijn

Het toekennen van waarden voor het verstand is moeilijk te begrijpen. Waarden gaan verder dan woorden, maar het verstand probeert ze toch te claimen en als we niet oppassen, worden ze zodanig vervormd dat ze in de gewone en evaluatieve en voorspellende relaties passen waarin onze verbale woordmachine zo thuis is.

Waarden zijn geen doelen

Doelen zijn dingen die je kunt bereiken door een waarde gericht pad te volgen. Doelen zijn concrete, bereikbare zaken. Je kunt ze vervullen, bezitten, beëindigen.

Doelen zijn niet hetzelfde als richtingen. Als je ze verwart met richtingen, komt er automatisch een eind aan de progressie als ze eenmaal hebt bereikt. Dit gebeurt in feite voortdurend, wat een van de redenen is waarom op afstuderen, een bruiloft of promotie op het werk soms een depressie volgt.

Als afstuderen bijvoorbeeld een doel op zichzelf is, is de kans groot dat je direct erna voor een groot deel de richting in je leven kwijt bent. Wie zich het afstuderen als doel heeft gesteld of als een manier om weer andere doelen te bereiken (bijvoorbeeld, een verbeterd zelfbeeld) zal zich achteraf misleid voelen.

Doelen zijn prachtige, zelfbeeldversterkende dingen, als het onderscheid tussen doelen en waarden duidelijk is. Het helpt soms (nadat je een richting hebt gekozen) om je op doelen te concentreren om op het goede spoor te blijven. Bekijk hier ons best beoordeelde artikel over doelen…

Voorbeeld 3 Diploma halen

Zo kan iemand die het bijvoorbeeld waardevol vindt anderen te helpen, een opleiding volgen om daar beter voor uitgerust te zijn. Meteen na het voltooien van de opleiding, zullen er een heleboel interessante, belangrijke dingen op zijn/haar weg komen die niet met het behaalde diploma te maken hebben maar met de waarde, namelijk het helpen van anderen.

Als je doelen op die manier gebruikt, helpt het om ze zo dichtbij te kiezen dat je ze kunt zien en bereiken, maar ver genoeg om nuttig te zijn. Een doel dat een paar centimeter voor je voeten ligt, helpt je op weg, maar naarmate je meer op gang komt, zul je er weinig aan hebben voor je oriëntatieloop’ door het leven.

concrete korte termijndoelen

Omgekeerd zal een doel achter een bergketen je niet helpen op koers te blijven. Zo is het doorgaans zinvol je concrete korte termijndoelen te stellen om op gang te komen, maar dan, als je eenmaal op gang bent, over te gaan op doelen op middellange afstand.

Stel, iemand met een sociale fobie huivert bij de gedachte naar een feest te moeten. Waarom? Waarschijnlijk gaat het om iemand die veel waarde hecht aan relaties met anderen. Als hij dat niet belangrijk vind zou hij geen sociale fobie hebben.

“Een van de redenen waarom wij zijn begonnen met het benadrukken van acceptatie is dat wij, in onze pijn, in leidraad krijgen naar onze waarden. Het omgekeerde is ook waar”

In onze waarden vinden we onze pijn.

“Je kunt geen waarde aan iets hechten zonder kwetsbaar te zijn. Je waarden zijn het intiemste wat je hebt”

Voorbeeld 4 Pijn

Een cliënt zei in een therapeutische sessie eens: ‘Ik niet hecht zo’n waarde aan familie of intieme relaties, of kinderen. lk heb gewoon het gevoel dat zo’n soort leven niets voor mij is.’

Een week of twee later kwam dezelfde man binnen en zei: ‘Ik ben zo aan het liegen, zelfs tegen mezelf ‘Toen vertelde hij dat hij een hamburger had zitten eten in een Burger King toen er een gezin binnenkwam en aan een tafeltje naast hem plaatsnam. Vader, moeder en twee kleine kinderen.

Hij keek op van zijn burger, zag hen en barstte in huilen uit. Op dat moment besefte hij dat hij meer dan wat ook zelf een gezin en kinderen wilde.

Zijn ouders hadden hem geen liefde gegeven en hij had zich zo vaak verraden gevoeld dat hij zijn grootste verlangen was gaan ontkennen – want als hij het erkende, voelde hij zich ellendig en kwetsbaar.

“Daarna was hij in staat een gezin te stichten, door zijn acceptatievaardigheden te gebruiken voor zijn angst en kwetsbaarheid en zijn waarden als leidraad voor de kant die hij met zijn leven op wilde”

Waarden betekenen niet dat onze paden altijd recht lopen

Als je een bus bestuurt in een uitgestrekte vallei en een oostelijke richting probeert aan te houden in een doolhof van onverharde wegen, zul je niet elk moment kunnen zeggen welke kant je opgaat.

Als iemand een aantal foto’s zou maken, zal de bus daarop de ene keer een noordelijke kant opgaan, een andere keer de zuidelijke of zelfs westelijke- hoewel het desondanks een reis naar het oosten blijft.

Paden lopen niet recht omdat er soms hindernissen zijn die de gewenste richting blokkeren. Iemand die waarde hecht aan het hebben van een vriendin, zal misschien moeten accepteren dat hier een aantal jaar over heen kunnen gaan en je misschien een periode minder goed in je vel zit.

Aandacht zal afdwalen

Paden lopen niet recht omdat we nu eenmaal mensen zijn. We kunnen wel van plan zijn naar het oosten te gaan, maar onze aandacht kan afdwalen, waarna we ineens constateren dat we een noordelijke richting aanhouden.

Iemand die een ontwenningskuur ondergaat en waarde hecht aan gematigdheid en het helpen van anderen, kan toch terugvallen.

“Zijn verstand kan roepen: `Zie je wel, je kunt niet naar het oosten! Je bent een leugenaar, een mislukkeling! Je bent niet te vertrouwen!’, alsof hij zeggen wil: `Omdat je altijd in noordelijke richting gaat, kun je geen waarde hechten aan de oostelijke.’”

In zo’n geval zal de betrokkene zijn of haar verstand moeten bedanken, het verdriet en de pijn van de terugval moeten doormaken en vervolgens weer de oostelijke richting in moeten slaan.

Waarden en falen

Waarden brengen verantwoordelijkheid mee: de erkenning dat je altijd in staat bent te reageren. De reactie die je altijd kunt geven is het toekennen van waarde, ook als je in een bepaalde situatie maar weinig kunt doen om je waarden tot uitdrukking te brengen (zoals het water in de kom).

Meestal kunnen we echter wel wat doen en onze waarden laten het ons zien als we de gekozen richtingen niet volgen. Als een felle lichtbundel op de snelweg brengen onze waarden ons weer op het juiste spoor, ook al wemelt het van de borden die ons ertoe verleiden de verkeerde afslagen te nemen, ook al zijn we gedachteloos een andere weg ingeslagen. De pijn van het falen helpt ons opnieuw te beginnen.

Niemand lukt het volledig naar zijn waarden te leven

Niemand slaagt erin altijd naar zijn of haar waarden te leven. Daarom ben je nog geen mislukkeling. Als we onze waarden gebruiken om onszelf een pak slaag te geven, geloven we in de gedachte dat we ons niet aan onze waarden houden omdat we soms afdwalen.

Stel jezelf de volgende vragen wanneer je denkt gefaald te hebben: Wat is het nut van het geloven van die gedachte? Bij welke waarde sluit hij aan? Bij gelijk hebben? Nooit falen? Nooit kwetsbaar zijn? Moet je leven daarom draaien?

Zo niet, neem dan ook verantwoordelijkheid voor het geklets van je verstand over de mislukkeling die je bent. Voel de pijn. Leer ervan. En ga dan verder. Als je je schuldig voelt of schaamt over je beperkingen, wordt het tijd dat je je defusie- en mindfulnessvaardigheden gebruikt om het gepraat dat op die momenten losbarst, te erkennen en dat je je acceptatievaardigheden gebruikt om de pijn die op zulke momenten opkomt te erkennen.

En dat je je kiesvermogen gebruikt om weer aan te sluiten bij de door jou gekozen richting en die weer te volgen als de situatie het toelaat.

Er zijn geen goede of slechte waarden

Als je je waarden geschonden of gebrekkig vindt moet dat wel betekenen dat je wat andere waarden hebt om dat aan te meten.

Voorbeeld conflicterende waarden

Stel dat een jongeman vaak s ’nachts beschonken thuiskomt na een avond stappen. Hij hecht veel waarde aan het contact met zijn vrienden.

Maar zijn vriendin wordt keer op keer boos op hem en dit baart hem grote zorgen en maakt hem verdrietig, want hij wil zijn vriendin niet pijn doen. Hij hecht dus ook waarde aan de liefde voor zijn vriendin.

Zijn dit nu conflicterende waarden? Deze waarden kunnen best in harmonie samengaan. Hij moet alleen wat doen aan zijn gedrag. Bijvoorbeeld door iets minder te gaan drinken en wat eerder thuis te komen en iets vroeger af te spreken met zijn vrienden.

Dit houdt in dat je direct wint als je bereid bent een waarde toe te kennen. Aangezien het plezier hem zit in de reis en niet in de uitkomst, je waarden voor zover je weet perfect zijn (wat niet betekent dat ze niet kunnen veranderen; het betekent dat ze niet beoordeeld kunnen worden) ontbreekt er niets. Het is gewoon een kwestie van leven, van moment tot moment, van dag tot dag, terwijl je je, als een daad van trouw aan jezelf, houdt aan je waarden.

Ervoor kiezen om waarde toe te kennen

Als het niet uitmaakte waar je heenging, zou het ook niet uitmaken waar je innerlijke worstelingen je brachten. Maar het feit dat je dit artikel leest toont al aan dat het je wel degelijk uitmaakt waar je heengaat.

“Neem jezelf eens onder de loep en kijk of het niet zo is dat de grootste pijn in je leven niet je angst, depressie, behoeften, herinneringen, trauma’s, woede, verdriet, enzovoort zijn, maar het feit dat je je leven niet volledig en met heel je hart leeft”

Je leven werd opgeschort terwijl de oorlog werd uitgevochten. Iedere tik van de klok tart je: weer een seconde voorbij van een leven dat niet volledig geleefd wordt. Het voornaamste probleem is niet dat je problemen hebt, maar dat je de keuzen die gemaakt moeten worden, hebt opgeschort.

Voor dynamiek en betrokkenheid in je leven is het niet nodig dat je eerst je pijn elimineert. Eerder het omgekeerde: dat je je openstelt voor de vreugde (en pijn!) die het oplevert wanneer je leven is zoals je het echt zou willen. Dat is dus de vraag die je aan je spiegelbeeld moet stellen: Wat wil je nu echt met je leven?

Met ons gratis boek hebben wij al duizenden mensen geholpen. Is dit boek ook iets voor jou?