Schaamte hoort erbij, dit is waarom

We ervaren het allemaal wel eens; die nare emotionele sensatie die zich in een hardnekkig geval manifesteert op je wangen, waar het schaamrood zich aftekent; soms tot aan je nek en hals. Waarom schamen we ons? Wanneer schamen we ons en wat moeten we toch met deze emotie? Vandaag ga ik het hebben over een van de meest dwingende emotionele sensaties die we als mensen kunnen ervaren: schaamte, en waarom we daar toch mee zullen moeten leven.

Wat is schaamte?

Laat ik beginnen met de vraag: Wat is schaamte precies? Schaamte wordt ook wel omschreven als een psychosociale emotie die zich zowel fysiek als mentaal kan manifesteren. Het is een vorm van angst om niet bij de groep te horen en afgewezen te worden. Schaamte is daarmee een sterk cultureel bepaald fenomeen. Schaamte bestaat bij de gratie van ´de ander´ en wat die van ons denkt.^[1]

Niet voor niks wordt in dit verband het sleutelgatmoment van onze oude filosoof Sartre vaak aangehaald. In zijn filosofische werk Het Zijn En Het Niets, omschrijft hij de man die in een hotelgang door een sleutelgat loert. De schaamte maakt pas meester van hem wanneer hij wordt betrapt. Vanaf het moment dat zijn gedrag door een ander wordt waargenomen, heeft hij geen grip meer op hetgeen er van hem wordt gedacht en schaamt hij zich.

“Het is de schaamte die me de blik van de ander onthult en mijzelf aan het eindpunt van die blik.”^[2]

Met andere woorden: je schaamt je alleen als er iemand anders is om je te beschamen. Voor schaamte zijn er dus minstens twee mensen nodig.

Wanneer schamen we ons?

Op de vraag ‘Wanneer schamen we ons?’ kan ik een hele reeks voorbeelden aandragen. We schamen ons namelijk op de meest uiteenlopende momenten. Ga maar eens bij jezelf na wanneer je je voor het laatst schaamde. Was het toen je op een vol terras achterover van je stoel viel? Misschien trok het toilet niet door bij je kersverse liefde in huis of werd je betrapt toen je in de badkamer heel hard aan het zingen was. Je kunt je schamen voor hele onschuldige zaken. Schaamte is namelijk een sociaal cultureel verschijnsel. Waarvoor jij je schaamt, hangt sterk samen met de normen en waarden die gelden in de omgeving waar jij opgroeit: het land, de buurt, de stad en natuurlijk de sociale groep waartoe je behoort.

Het pallet van normen en waarden dat onze schaamte bepaalt

In sommige landen is het bijvoorbeeld een teken van waardering voor de kok wanneer er na het eten van een maaltijd flink geboerd wordt, terwijl dit in andere landen – zoals dat van ons – als tamelijk onbehoorlijk wordt ervaren. Het pallet aan normen en waarden, dat wat sociaal wenselijk en sociaal onwenselijk is, is dus zeer verschillend. Normen en waarden worden ons met de paplepel ingegoten. Ze zijn diep geworteld. Vaak zijn we ons van sommige van onze eigen overtuigingen niet eens bewust. De schaamte lijkt ons dan te overvallen omdat we niet kunnen duiden waar hij vandaan komt. Schaamte kan soms dan ook als ongrijpbaar worden ervaren.

Om de schaamte te lijf te gaan, is het om te beginnen belangrijk om een sterk zelfbewustzijn te ontwikkelen. Jezelf de vraag stellen met welke overtuigingen jij bent opgegroeid en eens kritisch naar je omgeving kijken, kan al een hoop blootleggen over waar jij je voor schaamt en waarom. Probeer het maar eens. Schaamte zal dan minder beklemmend zijn, minder dwingend. Ben je opgegroeid met de idee dat lust en seksualiteit alleen bestaansrecht hebben wanneer het tot voortplanting leidt, dan zul je misschien schaamte ervaren wanneer je intiem bent met je partner, gewoon omdat je daar zin in hebt. Ik noem dit voorbeeld omdat normen en waarden lange tijd werden vormgegeven door de kerk en religie in brede zin. Waar je je voor had te schamen, stond netjes voor je opgetekend in de bijbel.

Nu is het tegenwoordig zo dat God nagenoeg is vervangen door Facebook en Instagram. Jij zult je misschien minder schamen voor je seksualiteit dan vroeger. Maar wees gerust: iedere generatie en iedere cultuur brengt een concept van normen en waarden met zich mee en daarmee genoeg grond om de nodige schaamte op te bouwen. Wat me bijvoorbeeld opvalt is dat we tegenwoordig alles tegelijk willen. Ik kwam daar eerder al over te spreken in mijn blog over haast. Luiheid is bijvoorbeeld niet zo sociaal wenselijk in onze hedendaagse westerse samenleving. De harde werker wordt veel meer gewaardeerd dan de ongeïnspireerde luiwammes, tot het punt dat hij zich in een burn-out werkt natuurlijk.

De eerste ervaringen van schaamte

In de ontwikkeling van een kind nemen we de eerste tekenen van schaamte waar in het tweede levensjaar. Dat komt omdat kinderen op deze leeftijd langzaam van zichzelf bewust worden en van zichzelf in verhouding tot anderen. Kinderen leren in deze fase dat hun gedrag reacties ontlokt en daarmee komt ook voor het eerst schaamte om de hoek kijken.^[3] Als je zelf kinderen hebt, dan zul je zien dat deze tussen het eerste en tweede levensjaar ook verlegenheid aan de dag leggen wanneer ze zich bijvoorbeeld ineens het middelpunt van belangstelling weten. Voor de ontwikkeling van kinderen is het belangrijk dat alle emoties er mogen zijn; woede, verdriet, blijdschap. Wanneer emoties namelijk op jonge leeftijd worden afgekeurd, kan een kind sneller schaamte ontwikkelen en dat brengt me bij een belangrijk punt, namelijk de destructieve schaamte.

Wanneer wordt schaamte destructief?

Wanneer wordt schaamte destructief? We hebben allemaal weleens last van schaamte. Het hoort erbij. Schaamte zorgt ervoor dat je je netjes gedraagt. Het maakt je tot een fatsoenlijke burger die keurig voor het rode stoplicht stopt, die niet begint te vloeken en tieren als het even niet mee zit. Het maakt dat we onze, soms toch wat dwingende emoties, enigszins weten te beteugelen. We zijn immers mensen, en geen beesten. Schaamte maakt ons tot op zekere hoogte dus tot prettige burgers, maar wanneer gaat de schaamte verder en wordt het destructief? Als je je heel erg schaamt voor iets, dan kan je je naar binnen keren en vermijdend gedrag gaan vertonen. Je wilt je gezicht niet meer laten zien, en vermijdt situaties waarin je wordt blootgesteld aan de blik van de ander die jou kan veroordelen, beschamen.

Sociale angst

Destructieve schaamte maakt dat je je verstopt en dat kan leiden tot isolatie. Wanneer je van de wereld bent afgesneden, zul je vatbaarder zijn voor depressies. Je hebt immers andere mensen nodig om gelukkig te zijn, ook al vormen nou juist die andere mensen de bedreiging. Wat een spagaat! De weg uit destructieve schaamte kan dan ook lastig zijn. Wanneer je lang alleen bent, wordt de stap terug naar de maatschappij steeds groter. Sociale angst is een vorm van destructieve schaamte die kan worden aangepakt door gesprekken te voeren met een coach. Het kan je helpen om een groter bewustzijn te ontwikkelen. Meer begrip van andere mensen, hun intenties en werken aan je relativeringsvermogen is effectief bij het bestrijden van sociale angst en destructieve schaamte. Schaamte vormt geen fysieke bedreiging. Je gaat er niet aan dood en het is altijd van korte duur. Houd dat in je achterhoofd.

Schaamte en schuld

Schaamte en schuld worden vaak in een adem genoemd. Maar er is wel degelijk een verschil tussen schaamte en schuld. Bij schuld speelt namelijk empathie een grote rol, empathie voor anderen oftewel: medegevoeligheid. Wanneer je je schuldig voelt, wil je het gedrag dat pijn bij een ander veroorzaakt heeft, ongedaan maken. Iemand die zich schaamt, richt zich daarentegen op zichzelf en keert zich naar binnen. Schuld heeft betrekking op de ander. Schaamte heeft betrekking op jezelf.

Als je je schaamt wil je letterlijk verdwijnen, door de grond zakken. Het schaamrood dat op je kaken kruipt, kan dan ook worden gezien als een soort haag die zich optrekt waarachter je je zou willen verschuilen, willen verdwijnen. Schaamte gaat eigenlijk dieper dan schuld. Wie zich schuldig voelt, heeft het idee iets verkeerd te hebben gedaan. De schuld zit hem in de daad die is begaan. Schaamte is de overtuiging dat je fout bent. Dat raakt aan je hele wezen, je bestaansrecht. Niet zo gek dus dat schaamte zo dwingend is en je zo´n naar gevoel geeft.

Plaatsvervangende schaamte

Maar hoe zit dat dan met plaatsvervangende schaamte, want dat heeft wel degelijk betrekking op de ander toch? Plaatsvervangende schaamte is het soort schaamte dat je voelt voor iemand anders. Een interessant onderzoek dat werd gedaan op de Universiteit Tilburg verklaart waarom we ons ook plaatsvervangend kunnen schamen. Ook plaatsvervangende schaamte is namelijk een sociale emotie. Als iemand binnen de sociale groep beschamend gedrag vertoont, voelen we ons onaangenaam omdat dit gedrag op ons kan afstralen. Natuurlijk ervaren verschillende mensen ook verschillende gradaties van plaatsvangende schaamte.

Hoe groter je empathisch vermogen, hoe sterker je de schaamte van een ander kan voelen. Volgens het onderzoek is het nut van plaatsvervangende schaamte heel simpel. Je leert van de missers van anderen zodat je deze zelf niet hoeft te begaan.^[4] Ook leer je weer iets meer over de sociale regels van de groep waartoe je behoort, waardoor je minder snel in een beschamende situatie terecht zal komen. In die zin kunnen we schaamte dus een beschermingsmechanisme noemen dat zorgt dat we niet op onszelf aangewezen zijn en bij een groep blijven horen.

Wat is schaamrood?

Nu even terug naar die merkwaardige fysieke reactie van het lichaam, dat typische schaamrood dat de schaamte verraadt. Fysiek is het eenvoudig. Als je rood wordt, dan verwijden de bloedvaatjes in je gezicht. Er ontstaan rode vlekken, meestal op je wangen maar soms ook in de hals en zelfs op het voorhoofd. Andere fysieke reacties van schaamte zijn zweten en een stijging van de lichaamstemperatuur. Vaak zorgen de zichtbare fysieke kenmerken van de schaamte voor nog meer schaamte.

Je schaamt je voor de schaamte: een behoorlijk onaangename vicieuze cirkel. Een aanval van schaamte die zich fysiek manifesteert, duurt nooit lang. Het rood trekt weg als de situatie die door de schaamte veroorzaakt werd, ontzenuwd wordt. Bijvoorbeeld: Alle blikken zijn op jou gericht. Als de blikken weer elders op gericht zijn, trekt de schaamte weer weg en kun je weer ontspannen.

Collectieve schaamte

Naast individuele schaamte en plaatsvervangende schaamte bestaat er ook iets wat we collectieve schaamte noemen. Collectieve schaamte bestaat op basis van iets wat kan worden verweten aan de sociale groep als geheel. Bij collectieve schaamte schamen we ons met z´n allen ergens voor. Collectieve schaamte binnen een bepaalde groep is de grootste bron van taboes. In het kader van de collectieve schaamte wordt er namelijk soms angstvallig gezwegen over bepaalde onderwerpen. “Als we het er maar niet over hebben, dan bestaat het ook niet.”

Een bekend voorbeeld van collectieve schaamte is de schaamte voor een familielid die niet deugt omdat hij of zij een misstand heeft gepleegd. Wanneer er iets wordt gezegd dat aan die geschiedenis raakt, kunnen mensen binnen de sociale groep – in dit geval een familie – heel erg ongemakkelijk worden. Omdat schaamte een zeer onaangename emotie is, bijten mensen die bedreigd worden beschaamd te worden, soms flink van zich af.

Schaamte bij mannen en vrouwen

Aangezien schaamte een sociale emotie is die sterk betrekking heeft op de context van de groep en het sociale milieu van een persoon, is er wel degelijk een verschil te zien tussen schaamte bij mannen en schaamte bij vrouwen. De fysieke sensatie is hetzelfde, maar de redenen waarvoor mannen zich schamen zijn anders dan de redenen waarvoor vrouwen zich schamen.

Vrouwen schamen zich doorgaans sneller voor zaken die te maken hebben met het ideaalbeeld waaraan zij zouden moeten voldoen. Bij mannen wordt de schaamte veel meer getriggerd door situaties waarin zij zich zwak tonen.^[5] In die zin kunnen we ook veel leren over onze geschiedenis door naar onze hedendaagse schaamte te kijken. Kennelijk spelen nog steeds bepaalde archetypen een grote rol. Het oermodel van de vrouw als maagdelijke verzorgster en de man als held is dus nog altijd van kracht. Niets om je voor te schamen, maar wel iets om je van bewust te zijn!

We schamen ons allemaal op zijn tijd, daar ontkomen we niet aan. Maar plaats je schaamte in de context van jouw geschiedenis, dan zal hij een stuk minder dwingend zijn.

Durf je schaamteloos jouw gedachten te delen over dit artikel? Laat hieronder in het reactieveld weten hoe jij met schaamte omgaat. Of klik op een van de Social Media Knoppen. Dan help je jouw vrienden ook die met dit onderwerp worstelen.

[1] https://mens-en-samenleving.infonu.nl/levensvisie/133924-wat-schaamte-met-je-doet.html

[2] https://www.groene.nl/artikel/de-verstolen-blik

[3] https://mens-en-samenleving.infonu.nl/pedagogiek/16358-emotionele-ontwikkeling-van-het-kind.html

[4] https://www.quest.nl/artikel/wat-is-het-nut-van-plaatsvervangende-schaamte

[5] http://www.mirmethode.nl/schaamte-kan-het-daglicht-niet-verdragen/