Zelfkritiek, hoe voorkom je dat het verlammend werkt?

Zelfkritiek, hoe voorkom je dat het verlammend werkt?

Heel wat mensen hebben ermee te maken: zelfkritiek. Eigenlijk bijna iedereen wel. Daar gaan we het vandaag over hebben. Kritisch naar je eigen functioneren kijken is nodig om te kunnen groeien. Maar hoe voorkom je dat het verlammend werkt op je handelen en je eigen creativiteit beperkt?

Laten we het om te beginnen eens helemaal terugbrengen naar de essentie. Er zijn verschillende redenen dat we kritiek op onszelf hebben. Een van de belangrijkste is dat er diep in ons een verlangen is om te groeien. Bij groeien hoort leren en leren betekent de grenzen opzoeken van je comfort zone.

Op de grenzen van je comfortzone kom je de confrontatie tegen met iets wat je nog net wel durft en juist andere dingen die je nog niet durft. Op die grens ga je kritiek leveren op jezelf. Aan de ene kant vind je dat je niet zo flauw moet doen. Je moet het gewoon doen, ondanks dat je het nog niet eerder hebt gedaan. Aan de andere kant komt er een kritiek naar boven die je vertelt dat je nu weet wat je hebt, maar niet weet wat daarvoor in de plaats komt.

Waar komt zelfkritiek vandaan?

Als kind had je nog helemaal niet te maken met kritiek. Je voelde je vrij en had nog geen idee van wie je zelf was en wat de buitenwereld was. Je zat daar lekker met je schepje en emmertje in het zand te spelen. De hele wereld was oké.

Op een gegeven moment begon je te merken dat er ook nog een buitenwereld is waar je je toe moet verhouden. De buitenwereld zorgt aan de ene kant voor veiligheid. Je opvoeders waren heel belangrijk voor je, want die hielden je in leven. In het begin was je nog heel blij. Je had iets gemaakt en dat wilde je delen met je omgeving. Je ouders vonden je zandkasteeltje natuurlijk helemaal leuk.

Maar vroeg of laat kwam er een moment waarop je ouders even geen tijd voor je hadden. Ze hadden andere dingen te doen of wilden ook aandacht geven aan je broertjes en zusjes. Dat was het moment waarop je je begon te realiseren dat de wereld helemaal niet zo liefdevol is als je altijd dacht.

Jezelf wapenen tegen kritiek van buitenaf

Er zijn verschillende manieren waarop je jezelf kunt wapenen tegen de kritiek die je van buitenaf krijgt. Soms worden mensen boos. Dat is één manier om te gaan reageren op de buitenwereld. Mensen kunnen ook angstig worden. Steeds op het moment dat je naar buiten wilt bewegen om te kijken hoe je je ten opzichte van die omgeving verhoudt, is er vooraf een stemmetje dat zich afvraagt of het wel goed af gaat lopen. Daarmee wil je jezelf wapenen.

Albert zag dit vroeger terug bij zijn dochters. Die hadden dan een proefwerk gemaakt en zeiden dan al meteen: “Ik weet zeker dat ik een onvoldoende heb.” Ze hadden er meteen veel kritiek op. Hierdoor kon het later alleen maar meevallen.

Daarmee komen we meteen op het voordeel van kritiek op jezelf. Het is een vorm van zelfbescherming. Als je kritiek op jezelf hebt, hoef je daarna niet meer boos of angstig te worden. Met zelfkritiek houd je de controle over een buitenwereld die voor veel mensen toch best wel bedreigend is.

Als je zelf aangeeft dat je niet tevreden over jezelf bent, dan voelt iemand anders zich niet meer geroepen om te zeggen dat hij ook niet tevreden is over jou. Dan haal je alvast de munitie weg bij mensen. Dan bescherm je jezelf.

De negatieve kant van zelfkritiek

Het hoeft helemaal niet slecht te zijn om kritisch te zijn op jezelf. Het helpt je om te groeien. Het kan alleen ook heel erg doorslaan. Het is in zekere zin een soort van depressie. In een hele milde vorm weliswaar, maar zelfkritiek voldoet wel aan dezelfde voorwaarden als een depressie. Terwijl je jezelf eigenlijk maar in één klein detail niet goed vond. Daar ga je dan op door.

Als je kritiek hebt op jezelf, komt dat vaak doordat je je ergens mee vergelijkt. Je vergelijkt je met iemand anders. Als we naar anderen kijken, dan kijken we eigenlijk naar onszelf. Als je jezelf herkent in die andere persoon, ofwel omdat je datgene dat hij of zij wel heeft nog niet hebt en wel graag zou willen, dan word je kritisch op jezelf. Ofwel de ander heeft iets wat je absoluut niet zou willen, maar stiekem denk je dat je het eigenlijk wel hebt. Je zou er eigenlijk wel graag vanaf willen.

Jezelf vergelijken met andere mensen maakt je niet bepaald gelukkiger. Je haalt er geen voldoening uithalen. Het allerergste aan dit alles is dat je je kritiek vaak weer gaat projecteren op je omgeving. En daardoor heeft je omgeving ook geen leuk leven.

De verschillende vormen van zelfkritiek

Als je eenmaal een bepaalde vorm van zelfkritiek voor jezelf hebt gevonden, dan ga je je er vaak ook naar gedragen. Je gaat een bepaalde rol spelen. Als je onder druk komt te staan en stress hebt, dan ga je je nog mer met die rol identificeren.

Een van de rollen die mensen vaak gaan spelen is de pleaser. Dan hoop je zelfkritiek op te lossen door maar zo lief mogelijk tegen allerlei anderen te zijn. Als je maar bakken met liefde geeft, dan krijg je misschien wat liefde terug en dan valt het wel mee met het beeld dat je over jezelf hebt. Je hebt ook de clown. Iemand die altijd maar de joker uithangt op feestjes en partijen, altijd grappig om te zien.

Je kunt de verschillende rollen vergelijken met de verschillende soorten mensen in de bus naar Spanje. De pleaser loopt rond om dropjes uit te delen aan de hele bus. Op die manier wil hij liefde krijgen. De joker loopt naar voren, pakt bij de chauffeur de microfoon en begint moppen te vertellen of liedjes te zingen. Hij probeert op die manier de aandacht te brengen. Dan heb je ook nog de anarchist. Die gaat vanaf het allereerste moment de boel ondermijnen. Hij begint bondjes te vormen met andere mensen. “Vinden jullie het ook zo’n rotreis?” Zo hebben we allemaal van die rollen. Het is wel interessant om te kijken met welke rol we ons het meest gaan identificeren om onze eigen mate van zelfkritiek te camoufleren.

Het ergste is dat onze omgeving ons gaat zien als de rol die we spelen. We hebben dan steeds meer de neiging om ons ook zo te gaan gedragen. Voor je het wet zit je dan in een rol waar je bijna niet meer uitkomt. Mensen verwachten dat je je zo gaat gedragen. Het wordt een self fulfilling prophecy.

Het is goed om van jezelf te weten welke rol je hebt en welke rol je ligt. Zelfkritiek is altijd goed om bepaalde dingen bloot te leggen die je wilt ontwikkelen. Alleen het is een beetje de vraag in welke flow je komt.

Wanneer zelfkritiek wel nuttig kan zijn

In dezelfde periode dat Tonny begon met ondernemen, begon hij ook met spreken. Hij maakte video’s en gaf seminars om mensen te leren over online marketing. Waar hij zichzelf op de middelbare school nog een hele goede spreker vond, bleek dat aardig tegen te vallen toen hij zichzelf terugzag op camera.

Dat was nog in de tijd waarop je een handycam op een stapel boeken zette om in de woonkamer voor de kamer te gaan staan. Destijds vond hij de opnames best aardig, maar zag nog wel verbeterpunten voor zichzelf. Dat is gezond. Je ziet its negatiefs en zet daar een rationele gedachte tegenover. Je conclusie is dat je (nog) geen goede spreker bent. Vervolgens ga je hier rationeel over nadenken en jezelf vergelijken met andere sprekers. Als daaruit blijkt dat je inderdaad een minder goede spreker bent en je aan dingen kunt werken, dan krijg je een soort van gezonde negatieve gedachte.

Omgaan met kritiek door zelfcompassie

Hoeveel ervaring je ook hebt en hoe goed je ook bent in iets, er blijft altijd een stukje zelfkritiek. Dat blijf je altijd houden. En dat geeft ook niets, want frustratie ademt ambitie. Maar andersom is het ook waar. Ambitie ademt ook frustratie. Wat je moet leren bij jezelf is een stukje mindfulness trainen in zelfcompassie.

Als je ergens kritiek over hebt, is het belangrijk om er rationeel over na te denken en te kijken of het echt zo slecht was als je dacht. Is het terecht? Kun je er iets mee? Of maak je het misschien wel slechter dan het in werkelijkheid was?

Een tijdje terug hield Albert een lezing op het congres voor duurzame inzetbaarheid. Het was een van zijn beste lezingen ooit. Mensen gingen laaiend enthousiast de zaal uit. Er was pure magie. Er kwam een evaluatieformulier van de organisatie terug. Hij had de hoogste score van alle sprekers. De gemiddelde score was ruim een 9. Maar er zitten ook allerlei reacties bij. Mensen geven een cijfer en moeten vervolgens motiveren waarom ze dat cijfer geven.

Er zaten de meest prachtige reacties tussen. Mensen vonden het de beste lezing van het hele event en zaten later in de trein nog na te praten over de ervaring. Het waren veelal kritische mensen, zoals HR mensen die toch wel wat gewend zijn. Er zat één commentaar tussen: niets nieuws geleerd, alleen maar open deuren.

Tussen die hele stortvloed aan positiviteit zit er één negatief puntje tussen. De neiging van het brein is om daar vol op in te zoomen. Als je daar op los gaat, dan zit je binnen de kortste keren te denken dat je niet goed genoeg bent. Waarom zou je ooit nog een lezing houden.

Op dit soort momenten is zelfcompassie een van de mooiste dingen. Draai het eens om voor jezelf. Als alles een weerspiegeling is voor je binnenwereld, ook dat evaluatieformulier. Heb je dan soms toch nog de neiging om kritisch te zijn op jezelf? Natuurlijk is dat zo.

Dit was een soort examen om te zien hoe kritisch je nog bent op jezelf. Kun je die aan liefde en warme woorden ook toelaten? Ben je bereid om te ontvangen wat er wel is? Of zit je nog steeds in de fase van vooral kijken wat er niet is? Alleen al dat inzicht helpt enorm om milder om te gaan met zelfkritiek.

Onmogelijke standaarden voor jezelf

Je legt jezelf vaak een hele andere standaard op dan wat andere mensen van jou verwachten. Je eigen standaard is stukken hoger dan die van anderen. Vaak is het een onmogelijke standaard die je nooit kunt halen. Het hoeft niet erg te zijn om voor jezelf een onmogelijke standaard te leggen, maar dan moet je het wel vanuit passie doen. Je moet het doen om jezelf te ontwikkelen. Zo wordt het een spel om steeds beter te worden.

Als je de goedkeuring van mensen om je heen gaat vragen, dan valt het eigenlijk altijd tegen. Dat kan ontkrachtend zijn. Je wilt een hoger niveau nastreven, maar je publiek, vriendengroep of partner vinden je niveau prima zoals het is. Zij vinden dat je je niet zo druk moet maken en je oké bent zoals je bent. Het is goed bedoeld, maar geen leuk compliment om te horen.

De hoge standaarden van Elton John

Elton John is ook zo iemand die zichzelf hogere standaarden oplegt dan zijn omgeving. Hij is nu 70 en net met pensioen na zijn laatste grote tour. In een interview werd hem gevraagd wat hij nu wilde gaan doen. Hij antwoordde daarop dat hij zich meer wil gaan focussen op de muziek die hij zelf graag wilde maken. Hij vertelde dat hij veel nummers heeft gemaakt die het net niet zijn geworden.

Veel mensen waren enthousiast over de muziek die Elton John maakte voor de Lion King. Hij maakte voor de film twee nummers die hij zelf heel mooi vond, maar die niet genoeg bij het verhaal pasten. Daarom zijn ze nooit uitgekomen. En zo zijn er heel veel nummers die hij zelf geweldig vindt, maar nooit heeft gezongen voor het grote publiek.

Als muzikant moet je rekening houden met wat het publiek mooi vindt. Je ziet hier een niveauverschil tussen wat Elton John zelf goed vindt en wat aanslaat bij de massa. Als je de muziek gaat maken die je zelf echt goed vindt, is de kans groot dat je fans je oude muziek beter vonden. Maar dat vind je zelf niet.

Hoe kun je omgaan met zelfkritiek?

Ieder mens is kritisch op zichzelf. Iedereen projecteert alles wat hij in zijn leven meemaakt op zichzelf. Je vergroot je zwakheden en je verkleint je sterktes. Vaak vind je je eigen sterktes niet zo bijzonder. En alles wat je niet hebt, vind je wel belangrijk. Je maakt je imperfecties in je hoofd alleen maar groter. Daar is niets mis mee, want het ademt ambitie. Daarin schuilt de ontwikkeling en stimulans om beter te worden. Maar het moet niet de andere kant op slaan dat je eronder gaat lijden.

Hoe zorg je dat zelfkritiek niet omslaat in verlamming? Je voorkomt verlamming door in beweging te blijven. Het helpt dan altijd om een soort milde glimlach in de binnenkant van je mond te krijgen als je naar iets kijkt.

Alles begint met het herkennen van je eigen gedachtes. Heb je het nog nodig om op een bepaalde manier te denken? Is het een helpende opmerking? Is het ondersteunend? Groei je ervan en leer je ervan? Of is het nog een oud patroon waarin je gewend was jezelf op je kop te geven, maar het voegt op dit moment niets meer toe? Als je op die manier mild naar jezelf in de spiegel kunt kijken, wordt je leven een heel stuk leuker.