Rouw geeft stress: zo neem je jouw verlies

Rouw geeft stress: Zo neem je jouw verlies

Rouw hoort bij verlies en geeft stress. Het is een noodzakelijk onderdeel van het leven. Toch blijft het een zwaar onderwerp waar je misschien liever niet te lang bij stilstaat. Rouw is een intens en grillig proces dat veel van je vraagt. Het heeft een effect op jouw functioneren in de maatschappij en in het leven dat maar doordendert, terwijl het voor jou op die ene noodlottige dag is stil blijven staan.

Rouwen is ongelooflijk belangrijk. De enige weg uit de pijn van het rouwproces is er dwars doorheen: daar is moed voor nodig. In deze blog ga ik het hebben over het onderwerp dat onverbiddelijk bij het leven hoort: over rouwen om verlies, de verschillende fases van het rouwproces en waarom het zo belangrijk is om die allemaal op jouw eigen tempo te doorleven. Er is geen stressvrije manier om verlies te doorleven. Wanneer je echter goed door het proces gaat, dan zal het op termijn jouw basisspanning verlagen.

Wat is rouw?

Ieder jaar krijgen tussen de 500.000 en 600.000 mensen te maken met het overlijden van een belangrijke naaste. Bij één op de vijf achterblijvers leidt dat verlies tot emotionele problemen en stress.[1] Rouw wordt omschreven als ‘de emotionele reactie die volgt op een verlies.’ Daarbij wordt in de meeste gevallen gerefereerd aan het verlies van een naaste. Maar rouwen hoeft niet altijd gerelateerd te zijn aan het verlies van een persoon. Rouwen kun je ook om het verlies van een situatie. Je kunt rouwen na een scheiding of wanneer je zelf door een ongeluk of ziekte (een deel van) je gezondheid bent verloren.

Voelen en doorleven

Het klinkt misschien merkwaardig, maar goed kunnen rouwen en in staat zijn om pijn en verdriet te verdragen nadat iemand – van wie je veel hebt gehouden – is overleden, is ontzettend belangrijk voor je emotionele gezondheid. Iedereen rouwt op zijn eigen manier. Jouw rouwproces is het mijne niet en andersom. Misschien rouw jij in stilte en sluit je je in je slaapkamer op om oude fotoboeken door te spitten in een verwoede poging de geschiedenis tot leven te wekken. Misschien ben jij iemand die zich omringt met mensen, iemand die moet blijven praten en contact moet blijven maken om het verlies stap voor stap een plek te geven.

De rouw te slim af

Hoe je het doet is aan jou, als je het maar doet. Zoals ik eerder al zei, rouwen is belangrijk. Je kunt er niet omheen en als je dat probeert, bijvoorbeeld door allerlei vormen van pijnbestrijding aan te grijpen, dan zal het rouwproces on hold komen te staan. Dat wil zeggen; wanneer je onder het natuurlijke proces van rouw uit probeert te komen, zal het proces van verwerking tot stilstand komen. Je kunt de rouw niet te slim af zijn door heel veel te drinken, extreem hard te werken of doorlopend televisie te kijken.

Je kunt de pijn van rouw ook niet ontduiken door op vakantie te gaan naar een tropisch land of door naar een ander land te verhuizen. Rouw is een emotioneel proces waarbij voelen, doorleven en ervaren centraal staan. Als je rouw niet doorleeft, bestaat het risico op stress, emotioneel disfunctioneren en zelfs op depressie. Er is geen snelle weg uit rouw. Het is er vanaf het moment dat je iemand verliest. Het is de roze olifant in de kamer waar je niet omheen kunt. Kortom: rouwen om verlies is noodzakelijk voor je mentale gezondheid.

Rouw is geen ziekte

Rouw is geen ziekte. Je kunt er geen ziekteverlof voor aanvragen. Eigenlijk zou er voor rouw meer tijd genomen moeten worden, maar zo is onze maatschappij niet ingericht. Je krijgt na het overlijden van een geliefde een paar dagen vrij om de begrafenis te regelen, misschien plak jij daar nog een aantal vakantiedagen achteraan, maar daarna start het gewone leven weer. Als je het overlijden van een dierbare zelf hebt meegemaakt, dan weet je als geen ander hoe allesomvattend rouw kan zijn en hoe het je op een hele andere manier naar de wereld doet kijken.

Ineens komt zoiets banaals als boodschappen doen of een afspraak maken bij de kapper je absurd voor. ‘Waar zijn we mee bezig?’ vraag je jezelf af. Overweldigd worden door de banaliteit van het bestaan is een typische ervaring van de rouwende achterblijver. Het is ook een manier om dichter bij de verloren dierbare te blijven. Doorgaan met leven, zo geven veel mensen die rouwen te kennen, voelt als een vorm van verraad. De stap terug maken naar het ‘gewone leven’ is een proces. Daar is tijd voor nodig.

Rouwen in verschillende culturen

Rouwen is ook een cultureel verschijnsel. In verschillende landen en binnen verschillende religies gaan mensen anders met rouw om. Dat heeft er mee te maken dat er binnen bepaalde religies of stromingen anders tegen de dood wordt aangekeken. In Nederland rouwen we veelal volgens de christelijke traditie. Uiteraard kunnen we binnen de verschillende stromingen van het christendom weer andere accenten herkennen, maar afscheid wordt over het algemeen gezien als een tragedie.

Typerend voor onze christelijke manier van rouwen is het feit dat het leven centraal staat en de verbinding die we met de overledenen hadden. Dat de dood wordt gezien als een tragisch afscheid van het kostbare leven, zien we terug in de manier waarop we afscheid nemen. Bij een begrafenis of crematie zijn we stil. We huilen om het verlies. We dragen zwarte kleding. In onze cultuur zien we de dood veelal als een mysterie, iets waarvoor tot op zeker hoogte toch gevreesd moet worden.[2]

Rouwen als viering

Kijken we bijvoorbeeld naar het boeddhistisch uitvaartritueel, dan zien we dat de dood veel meer wordt gezien als een transitie- of overgangsfase. Aanhangers van het boeddhisme geloven in wedergeboorte waardoor het afscheid ook meteen een viering is; niet slechts het einde van het leven, maar ook een nieuw begin. Ook het boeddhisme kent weer verschillende stromingen. Het boeddhisme als levensfilosofie laat zich kenmerken door een groot bewustzijn van de tijdelijkheid van de dingen en het feit dat alles van voorbijgaande aard is.

Boeddhisten laten liever geen emoties van verdriet en angst zien wanneer iemand komt te overlijden. Dergelijke emoties zouden namelijk blijk geven van een verkeerd soort gehechtheid en in het boeddhisme is het nou juist de bedoeling om te omarmen dat alles voorbij gaat, ook het leven. Een uitvaart of crematie ziet er dan ook heel anders uit dan wat wij gewend zijn. Er wordt gezongen, gedanst en muziek gemaakt in een sfeer van opgewektheid. Niet het afscheid, maar de overgang naar een volgend leven wordt gevierd.

De vijf fases van rouw

In de literatuur worden vaak vijf fases van het rouwproces omschreven. Deze zijn gebaseerd op de theorie van Elisabeth Kübler-Ross.[3] De fases worden volgens haar doorlopen om na een afscheid weer tot rust te komen. Rouwen en het proces van rouwverwerking is te grillig om netjes in kaart te brengen, maar de omschreven fases zijn wel in ieder rouwproces te herkennen. Rouwen is geen lineair proces. In welke volgorde jij de fases doorleeft, is heel persoonlijk.

1. Ontkenning

Een van de belangrijkste reacties – en vaak ook de eerste reactie na het overlijden van een belangrijke dierbare – is ontkenning. Ontkenning is een natuurlijk beschermingsmechanisme dat je bewust of onbewust inzet om jezelf te beschermen tegen al te heftige emoties. Interessant om te weten is dat je lichaam op dezelfde wijze reageert bij een traumatische ervaring van fysieke aard. Iemand die bijvoorbeeld een ernstig ongeluk meemaakt, zal zich van het moment van de crash niets of weinig herinneren. Ons vernuftig neurologisch systeem zorgt ervoor dat we alleen ervaren wat we kunnen dragen.

Een vriendin van mij die haar broer verloor, vertelde me bijvoorbeeld hoe ze steeds opnieuw haar overleden broer zag fietsen. Op iedere hoek van de straat dacht ze hem te zien. Er waren momenten dat ze hem achterna ging, soms rennend achter een fietser aan om uiteindelijk steeds weer te beseffen dat ze zich vergist had. Dit is een typisch voorbeeld van onze behoefte om het voltrokken feit te ontkennen. We willen niet geloven dat het waar is. Deze fase van ontkenning is een van de belangrijkste voor de verwerking omdat de stille hoop die je put uit deze fase, je ironisch genoeg de moed geeft om door te gaan. Het zorgt ervoor dat het verlies gedoseerd tot je komt. Wanneer dat gebeurt, kan de volgende fase van verwerking zich aandienen:

2. Woede

Wanneer het besef eenmaal tot je doordringt dat je iemand hebt verloren van wie je heel veel hield, ontstaat er vaak een uit onmacht geboren woede. Waarom moest dat mijn geliefde overkomen? Wat is de zin hiervan? Je zoekt naar verklaringen en kunt niets anders dan de conclusie trekken dat jou en jouw dierbare groot onrecht is aangedaan. Er bestaat woede die we niet zelden projecteren op onze naasten. Je bent kwaad op het leven, op het lot, op iedereen.

Sommige nabestaanden gaan met deze fase van woede anders om. Ze verdringen de emotie. Woede wordt dan in stilte gedragen. Redenen om de woede niet te laten zien, lopen uiteen. Vaak zijn het gevoelens van schaamte of schuld die ten grondslag liggen aan de verdringing van emoties. Het verdringen van woede – of welke noodzakelijke emotie dan ook – geeft chronische stress en deze kan tot depressie leiden. Woede is daarom een verraderlijke fase in het rouwproces. Veel mensen die in deze fase van het rouwproces zitten, schieten van hun gevoel, naar een fase van rationaliseren: daarmee gaan ze over op een andere fase van het rouwproces.

3. Onderhandelen

De fase van onderhandelen met het lot ontstaat vaak nadat je woedend bent geweest of wanneer je ervaart dat woede weinig uithaalt. Het is een vorm van ontkenning die je als onderhandelaar aanvankelijk met berusting zal verwarren. Je probeert het probleem als het ware rationeel op te lossen. Je zoekt naar alternatieven. Je wikt en weegt. ‘Misschien, als ik me heel goed gedraag, kan ik het tij nog keren,’ maak je jezelf wijs. In deze fase storten sommige achterblijvers zich in een nieuwe relatie die alles goed moet maken.

Je kunt ook in de ban raken van een bepaald geloof, een nieuw dieet of iets anders dat voorhanden is en dat ineens alle antwoorden in zich lijkt te dragen. Onderhandelen zou je de secundaire ontkenningsfase kunnen noemen, een verwoede tweede poging tot ontkenning van het lot, maar vaak ook de laatste. Wanneer je de laatste stuiptrekking van de ontkenning hebben doorgemaakt, kan het volle besef bij je binnendringen: jouw geliefde is er niet meer en komt ook niet meer terug. Hiermee ontstaat ruimte voor een volgende belangrijke fase in het rouwproces.

4. Verdriet

Wanneer je rouw niet doorleeft en er niet de tijd en ruimte voor neemt, loop je het risico in een depressie te geraken. Verdriet en depressie liggen dicht bij elkaar, maar wie ooit gerouwd heeft, kan wel het verschil voelen van het diepe verdriet dat je ervaart als je een dierbare verliest, en het doffe gevoel van een depressie dat zich juist laat kenmerken door een gebrek aan gevoel. Depressie is een vorm van disfunctionele rouw die ontstaat wanneer we niet voelen wat er gevoeld moet worden. Een depressie laat zich kenmerken door apathie en moedeloosheid. Je voelt je hopeloos, lusteloos en hebt de neiging je voor de wereld af te sluiten. Vooral dat laatste is gevaarlijk, want juist in periodes van rouw heb je andere mensen zo hard nodig.

5. Aanvaarding

Wanneer je weet dat je iemand gaat verliezen, bestaat er iets wat in de literatuur ook wel wordt omschreven als ‘anticiperende rouw’.[4] Dat wil zeggen dat je je emotioneel voorbereid op een verlies dat komen gaat. Je kunt het verdriet al voelen dat het afscheid met zich mee zal brengen. Anticiperende rouw is gunstig voor het rouwproces. Het zorgt voor een emotionele voorbereiding. Wanneer het verlies zich eenmaal aandient, zal er sneller berusting en acceptatie ontstaan. Op het moment dat je accepteert dat jouw geliefde er niet meer is, bereik je een staat van aanvaarding. Aanvaarding wordt door Ross omschreven als de laatste fase van het rouwproces. Hierin ben je in staat om door te gaan met je leven. Je kunt met liefde terugkijken op mooie herinneringen en het verdriet accepteren.

Als je het rouwproces in al zijn intensiteit wilt doorleven zonder kopje onder te gaan, dan is het belangrijk dat je mensen om je heen verzamelt die je bijstaan in deze belangrijke periode. Er komt dan een dag dat je weer kunt genieten van de kleine dingen.

PS: Zoals je al hierboven hebt kunnen lezen, is het belangrijk om niet alleen te rouwen. Deel daarom jouw ervaring of vraag hieronder in het reactieveld. Want rouwen moet je zelf doen, maar je hoeft het niet alleen te doen …

[1] Dat ik je mis, oplossingsgerichte therapie bij rouw, Marja Dobbelaar, 2013

[2] https://www.yarden.nl/inspiratie-en-informatie/rouwrituelen/christelijke-uitvaart.htm

[3] http://www.kublerrossvlaanderen.be/?item=1_de_vijf_fasen_van_rouw

[4] Oncologie, Handboek voor verpleegkundigen en andere hulpverleners, Bohn, Stafleu van Loghum, Houten, 2004