Ben ik gestrest, overspannen of burn-out?

Ben ik gestrest, overspannen of burn-out?

In deze vierdelige blogserie hebben we het over stress. Daar krijgen we namelijk behoorlijk wat vragen over binnen. In dit eerste deel gaan we bekijken wat stress is, waar het vandaan komt, wat de symptomen van stress zijn en wanneer het tijd is om in te grijpen.

Wat is nu het verschil zijn tussen gewoon wat druk zijn of echt stress hebben? En wanneer ben je overspannen of nog erger, burn-out of depressief? Het zijn allemaal stadia van stress die steeds verder gaan. In de media en het algemene taalgebruik worden deze begrippen steeds meer door elkaar gebruikt, waardoor het lastig wordt om een onderscheid te maken.

Kun je meten of je een burn-out hebt?

Mensen zeggen tegenwoordig al snel dat ze een burn-out hebben. Maar er is nog steeds geen wetenschappelijk onderzoek dat een burn-out daadwerkelijk kan aantonen. We hebben wel de Maslach Burnout Inventory die gebruikt om een burn-out te constateren. Dat is een vragenlijst die je invult op basis van je eigen ervaring. De antwoorden zijn subjectief, maar de uitslag van de test geeft je wel een bepaalde richting.

Een andere manier om stress te meten is op basis van cortisol. Door het analyseren van een haar kunnen onderzoekers voor een langere periode kijken hoeveel cortisol er in je lichaam aanwezig is geweest. Maar ook deze onderzoeken zijn nog vrij primair. Het is daarom moeilijk om een concrete diagnose te stellen in hoeverre iemand een burn-out heeft.

Uiteraard zijn er wel een aantal kenmerken waaraan je stress in verschillende mate kunt herkennen. Daar lees je later in deze blog meer over. Maar laten we beginnen met het begin: stress.

Wat is stress?

Stress is de lichamelijke en psychische spanning die ontstaat als het verschil tussen moeten en kunnen langdurig te groot is. Deze definitie maakt al meteen duidelijk dat er dus spanning is tussen moeten en kunnen. Moeten impliceert dat je het gevoel hebt dat je geen keuzemogelijkheid hebt.

Stress is de lichamelijke en psychische spanning die ontstaat als het verschil tussen moeten en kunnen langdurig te groot is.

Het mechanisme van stress is bedoeld om je iedere keer in iedere situatie in je leven weer opnieuw te kunnen verhouden ten opzichte van die situatie. Word het in één keer in temperatuur een stuk kouder of warmer, dan moet je lichaam zich daar weer op aanpassen, want die wil steeds 37 graden lichaamstemperatuur houden. En is er plots een sterk geluid in de omgeving, dan ga je je er of voor afschermen of je gaat het geluid uitschakelen.

Hoe stress er langzaam insluipt

Als je stress ervaart kan er een bepaalde gewenning optreden. Dat zie je bijvoorbeeld bij mensen die naast Schiphol wonen. Zij zijn gewend aan het overvliegend verkeer. Maar als je bij die mensen bloed afneemt en dat vergelijkt met mensen die op het platteland in Drenthe wonen, zie je wel degelijk verschil. Mensen die bij Schiphol wonen hebben 30% meer stresshormonen in hun lichaam dan mensen die in Drenthe op het platteland wonen. Ze hebben zich langzaam aangepast en hebben het daardoor niet gemerkt.

Stress kan er op heel geleidelijk insluipen. We denken al snel: “Iedereen heeft weleens stress, het valt allemaal wel mee.” Doordat je langzaam went aan de stress, herken je de signalen moeilijker bij jezelf.

De verhoogde mate van stress waar we tegenaan lopen sluipt er langzaam in. We leven in een maatschappij met te veel prikkels. De afgelopen 20 jaar is de beleving van stress en de werkdruk elk jaar met anderhalf procent toegenomen. Door die geleidelijkheid herkennen we het niet zo.

Je ziet dit verschil heel goed als je naar een James Bont film van 20 jaar geleden kijkt. Als je dat nu bekijkt, is het bijna slaapverwekkend. Je ziet een sportauto met ventilatoren en het haar waait een beetje naar achteren. Op de achtergrond zie je de omgeving voorbij schieten. Dat was 20 jaar geleden nog heel spannend. Maar als je de nieuwste James Bont film kijkt, spant het vanaf de eerste seconde van het scherm af. We raken met zijn allen gewend aan steeds meer prikkels.

De afgelopen 20 jaar is de beleving van stress en de werkdruk elk jaar met anderhalf procent toegenomen.

Als je te lang overprikkeld wordt en je negeert de signalen, dan kun je op een gegeven moment van gestrest naar overspannen gaan. Je hebt dan nog geen burn-out. Het grote verschil tussen de twee is dat je wanneer je overspannen bent wel moe bent, maar nog niet volledig uitgeput. Je functioneert nog wel en je hormonale systeem kan nog wel wat klappen opvangen. Het betekent al wel dat je overprikkeld bent.

Wat zijn de symptomen van stress?

Een van de eerste symptomen waaraan je gaat merken dat je te veel stress hebt is irritatie. Dat zie je ook al in het verkeer. In de avondspits zijn mensen sneller geïrriteerd dan tijdens de ochtendspits.

Iets anders waaraan je merkt dat je te veel stress hebt, is dat je heel vergeetachtig wordt. Je bent vergeten waar je je sleutels hebt gelaten, of je het gas wel had dichtgedraaid en of je de achterdeur wel op slot hebt gedaan. Als je tegen dit soort dingen aan loopt, weet je al dat je hoofd letterlijk en figuurlijk vol zit.

Jezelf slechter kunnen concentreren, sneller geïrriteerd raken en vergeetachtigheid zijn de eerste symptomen waaraan je kunt herkennen dat je gestrest bent. Realiseer je dat stress niet per se slecht hoeft te zijn. Je hebt het ook nodig om te presteren. Maar als het te lang duurt en je begint dergelijke symptomen van stress te krijgen, dan weet je dat je iets moet gaan veranderen in je omgeving.

Om de definitie van stress er nog eens bij te pakken: het verschil tussen moeten en kunnen wordt langdurig te groot. Het zit hem in dat langdurige.

Er wordt tegenwoordig heel makkelijk geroepen dat iemand een burn-out heeft. Het lijkt bijna populair. Maar het wordt ook vervelend als iemand van zichzelf zegt een burn-out te hebben, terwijl je weet dat er voor een burn-out nog wel wat meer aan de hand zou moeten zijn.

Jezelf slechter kunnen concentreren, sneller geïrriteerd raken en vergeetachtigheid zijn de eerste symptomen waaraan je kunt herkennen dat je gestrest bent.

Het is goed om voor jezelf te constateren waar je dan precies zit. Heb je een burn-out of ben je overspannen of gewoon gestrest?

Hoe Tonny zelf in een burn-out belandde

Een burn-out kan ook komen door een verandering in het soort stress. Dat was bij Tonny het geval. Hij begon zijn business in zijn eentje aan de keukentafel met de gedachte dan lekker vrij te zijn. Van 2010 tot 2015 bouwde hij zijn business uit. Het werd steeds groter met meer klanten, meer producten, een team en een eigen kantoor.

De business was altijd wel in de groei. Wel moest hij hard werken. Vaak wel 80 tot 100 uur per week. Maar er stond nooit echt chronische stress op. De werkdruk was het probleem niet. Hij wist waar hij naartoe werken. Hij had een stip op de horizon en koos er zelf voor om het zo te doen. Hij kon het op elk moment aanpassen en de werkdruk verminderen.

In 2015 ging het ineens minder goed met het bedrijf. Inkomsten droogden op en kosten bleven doorgaan. Dat bracht een acute financiële stress met zich mee. Maar niet één die hij direct kon oplossen. Het veranderde dus al snel in chronische stress.

De situatie gaf niet het gevoel een keuzemogelijkheid te hebben. Met het bedrijf stoppen was geen optie, want dan stond het personeel op straat en waren klanten hun website kwijt. Er ware twee opties: hij ging failliet of hij ging het redden. Zomaar stoppen met alles kon niet.

Dat is waar de overgang zat van druk naar stress. Je krijgt een wat korter lontje, gaat minder goed functioneren, kunt dingen slechter onthouden en krijgt ook heel veel keuzestress. Alle symptomen van stress waren aanwezig. Het ging allemaal heel geleidelijk en er kwam steeds iets bij.

Op een gegeven moment werd het echt een burn-out en kon hij niet meer functioneren. Dat werd ingeleid door veel angst. In het weekend ging hij soms naar de sauna, waar hij even geen telefoon en e-mails had. Daar bestond het werk even niet. In de sauna was de wereld klein en veilig. Na verloop van tijd bleef hij steeds langer in de sauna en durfde hij niet meer terug de echte wereld in.

Tonny merkte dat hij echt in een burn-out zat op het moment dat hij ‘s avonds om 6 uur begon met een e-mail schrijven en dan om 2 uur ‘s nachts nog maar één zin had getypt. Die ook nog eens niet goed was. De hele weg daarnaartoe, als je er middenin zit, merk je niet dat het steeds een beetje slechter met je gaat.

Wanneer weet je dat het de verkeerde kan uit gaat?

Hoewel je het misschien niet altijd doorhebt dat je steeds verder wegglijdt richting een burn-out, zijn de signalen er wel degelijk. Er zijn een aantal psychische en emotionele symptomen, zoals angst, paniek, fobische klachten en piekeren. Maar stress levert ook fysieke klachten op. Die worden vaak een beetje gebagatelliseerd. Maar als je op een gegeven moment drie paracetamols per week slikt vanwege hoofdpijn, spierpijn of een bepaalde blessure die niet over gaat, weet je dat het mis is.

Je lichaam bereidt zich voor op het feit dat je misschien gewond raakt.

De fysiologische gevolgen van stress zijn heel goed te verklaren. Je lichaam gebruikt cortisol om ontstekingen aan te pakken. Maar cortisol wordt ook gebruikt bij stress. Je lichaam bereidt zich voor op het feit dat je misschien gewond raakt. In de oertijd kon het dan snel genezen.

Het probleem is dat de cortisol in je lichaam voortdurend wordt opgebruikt. Er zijn enorm veel stressvolle situaties in je leven. Het hoeft ook niet altijd te maken hebben met je werk. Misschien komt het ook doordat je mantelzorg verleent aan een van je ouders. Daar heb je niet zelf om gevraagd. Je komt dan in een situatie waarin je moet en niet kan. Je kunt die mensen ook niet aan hun lot overlaten.

Stress hoeft niet altijd van iets negatiefs te komen. Het kan om ook om leuke dingen gaan. bijvoorbeeld je trouwdag, je vakantie of de feestdagen. Allemaal heel leuk, maar je moet ook aan bepaalde verplichting voldoen. We denken te gaan ontspannen, maar dat gebeurt niet.

Op den duur merk je dat steeds meer fysieke klachten zich uiten. Je krijgt last van je darmen of pijn in je onderrug. Pak niet zomaar een pijnstiller, maar zie het als een poging van je lichaam om te zorgen dat het weer terug in balans kan komen. Stress kan zich ook uiten in een verkoudheid of griep. Uiteindelijk is je immuunsysteem te lang onderdrukt geweest, waardoor je vatbaarder bent voor virussen.

Neem actie als je stress symptomen ervaart

Neem de symptomen van stress heel serieus. Als je de signalen negeert, wordt de reactie van je lichaam steeds intenser. Het begint met kleine dingen zoals een kort lontje en hoofdpijn, maar uiteindelijk kan het leiden tot een burn-out of zelfs een langdurige depressie.

Het kan heel goed dat je een aantal symptomen van stress ervaart, maar niet de mogelijkheid ziet om iets aan de situatie te doen. Dat kan bijvoorbeeld als je mantelzorg verleent of een jong gezin hebt. Je kunt wel jouw houding ten opzichte van de situatie veranderen. Daar heb je wel invloed op. Je kunt het meer relativeren.

Er is altijd nog een sociaal vangnet.

Bedenk je eens wat nu het ergste is wat er kan gebeuren. Als je dat helemaal terug gaat redeneren, dan zul je zien dat we in een maatschappij leven waarin er voldoende voor je wordt gezorgd. Er is altijd nog een sociaal vangnet. Dat zal misschien niet zo ideaal zijn als je misschien gewend wad, maar je kunt prima in leven blijven. Dat is al een kleine opluchting.

Welke actie onderneem je als je stress voelt?

Realiseer je dat stress absoluut niet verkeerd is. Het wordt pas schadelijk als het langdurig is. Om stress de baas te blijven, heb je daarom het gevoel nodig dat het eindig is. Het is helemaal niet erg om soms 100 uur per week te werken. Als je maar weet dat het een project is dat op een gegeven moment stopt en waarna je weer kan herstellen. Dat moet je voor jezelf inplannen. Heb je dat gevoel niet, zorg dan dat je hulp krijgt van je omgeving.

Het gaat vaak om unfinished business, dingen die al heel lang sluimeren.

Als je richting overspannenheid gaat, moet je keuzes maken. Voor een burn-out geldt dat nog meer. Je hebt een bepaalde wereld voor jezelf georganiseerd die niet goed blijkt te werken. Je hebt bepaalde dingen in je leven zo gecreëerd dat je stress ervaart. Misschien door een hypotheek die te hoog is of je dagelijkse woon werk verkeer. Er zijn allerlei situaties waarin je jezelf overschat en de gevolgen van je keuze onderschat. Daar moet je rigoureus in gaan schrappen.

Het gaat vaak om unfinished business, dingen die al heel lang sluimeren. Misschien moet je nog een bepaald gesprek hebben met iemand in de familie, vriendenkring of met een collega. Je blijft dat gesprek vervolgens maar uitstellen. Je kunt allerlei smoezen bedenken. Je bent te moe, het komt niet uit, je hebt geen zin, je wacht wel even. Maar doe het juist nu. Dan ben je er vanaf.

Als je eenmaal in een burn-out terecht komt, kun je niet anders meer. Het duurt dan minimaal drie maanden tot een jaar voordat je er weer van bijgekomen bent. Zoiets kun je je eigenlijk nooit permitteren, maar je zit er wel in, dus je moet wel. Je lost het ook niet op door symptoombestrijding. Het is niet voldoende om thuis op de bank te gaan zitten denken dat het wel weer overwaait als je even rust neemt.

Maak nú de keuze om langdurige stress tegen te gaan

Maak nu de keuze en bouw structurele herstelmomenten voor jezelf in. Doe veel fysieke oefeningen. Maak weer contact met de natuur. Diep van binnen weet je echt wel wat nodig is voor jezelf om weer te kunnen herstellen.

Het duurt net zolang om stress af te bouwen als het duurde om stress op te bouwen. Als je een dag stress hebt gehad en je hebt daarna een rustdag, dan is dat mooi met elkaar in balans. Maar meestal denken we dat we een hele lange tijd stress kunnen oplossen met gewoon een keer een weekend lekker uitslapen. Of even een keer een weekendje weg. Dat is niet met elkaar in balans.

Het duurt net zolang om stress af te bouwen als het duurde om stress op te bouwen.

Tonny heeft het altijd gevoeld als het hebben van een grote en kleine batterij. De kleine batterij is ‘s ochtends als je wakker wordt vol en die loopt gedurende de dag leeg. Na een goede nacht slapen is je kleine batterij weer vol. Je hebt ook een grote batterij. Als jij langere tijd dingen doet die meer energie kosten dan je aan energie terug kan winnen of je bouwt meer stress op dan je kunt afbouwen in ontspanning, dan trekt die grote batterij langzaam leeg. Als die batterij op een gegeven moment leeg is, kom je in een burn-out terecht.

Die grote batterij gaat niet weer vol met een nacht goed slapen. Of met een weekendje weg of een ademhalingsoefening. Daar zit het bewustzijn. Als je nu weet dat je gestrest bent, vraag je dan af hoe lang dat al zo is. En hoe lang houd je jezelf al voor de gek met het idee: ‘Als dit straks af is heb ik geen stress meer’? Of dat je geen stress meer hebt als je een bepaald resultaat hebt gehaald. Hoe lang heb je dat al? Gaat het om dagen, weken, maanden, jaren? Hoeveel langer het duurt, des te verder je er waarschijnlijk in zit en des te meer tijd je zult moeten nemen voor jezelf om daar weer uit te komen.